İstanbul, İnsan ve Mekân

Tümürtekin, Erol. İstanbul, İnsan ve Mekân. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997, 302 s.

Kitap, ünlü bir coğrafya profesörü olan yazarın 1965 ve 1985 yılları arasında yazdığı dokuz ayrıntılı makalenin toplanmasından oluşmuştur. Yazar, bu yazılarda 1960 ve 1970’li yıllarda İstanbul’un sanayi mekânlarını, merkezi iş alanlarını ve nüfusunu analiz eder. Kitapta sanayi kolları ile ilgili ayrıntılı haritalar ve tablolar, şehirde iç içe geçmiş sanayi bölgelerinin ve gecekonduların, küçük sanayi kuruluşlarının yer aldığı dar sokaklarda kurulmuş hanların ve büyük iş merkezlerinin ve şehrin dışındaki ve içindeki sanayi kuruluşlarının fotoğrafları yer almaktadır. Yazar şehirleşme ve etkilerini incelerken şehir ve ülke ilişkisini göz önüne almıştır. İstanbul’un hızlı değişimi konusunda ayrıntılı bilgiler içeren makaleler şehirdeki ekonomik faaliyetlerin şehrin geçirdiği dönüşümdeki kritik rolü vurgulamaktadır. Kitabın amacı İstanbul’u zaman içinde inceleyerek şehirde hızla değişen mekân konusunun anlaşılmasına yardımcı olmaktır.

Yazar, şehirde arazi kullanışının, her türlü yer kullanımı, konutlar dâhil, gelişi güzel bir serbestlik içinde seçildiğinin altını çizer. Kitapta yer alan yazıların çoğununun konusunu şehirde kontrolsüzce yayılmış olan sanayi faaliyetleri oluşturmaktadır. Yazar, sanayi ve hizmetlerin şehirsel faaliyetlerin en önemlileri olduğunu belirttikten sonra sanayi faaliyetlerinin yapısını ve dağılımını değerlendirip yetkili kurumlar tarafından kontrole alınması gerektiğini vurgulamaktadır. Çeşitli planlama girişimleri ve yer seçimini kontrol altına alma çalışmaları bulunsa da, bunların yetersiz olduğunu belirtir.

Kitabın son bölümündeki yazılar nüfus ile ilgilidir. Şehrin büyük bir hızla artan nüfus yapısının şehrin mekânsal büyüme yönlerini nasıl değiştirdiğini, yer yer şehre yeni bir toplumsal ve ekonomik yapı kazandırdığını ve de beraberinde gelişen sosyal problemleri tartışır. Şehrin bir metropoliten olarak büyümesini tartışırken şehrin il sınırları dışındaki yakın çevresiyle ilişkilerinin yoğunlaştığına dikkati çeker. Gelecekte oluşacak sorunlara ve şehrin Trakya’ya doğru genişlemesinde doğacak sorunlara dikkati çekerek bütüncül bir planlamanın zorunluluğunun altını çizer.

Sanayi konusunu Boğaziçi’nde coğrafi görünümü değiştiren bir faktör olarak da inceleyen yazar, Arnavutköy, Anadoluhisarı, Paşabahçe, Üsküdar, Ayazağa, İstinye ve Büyükdere vadisi örneklerini verir. Yazara göre şehrin güzelliğini bozacağı kaygısıyla yapılmasına karşı çıkılan, ancak inşa edilen kıyılara uzanan dolgu yollar ve de Boğaz köprüleri şehrin güzelliğini bozamamıştır. İstanbul’un kentsel yapısı hakkında coğrafi bakış açısından yaptığı analizler, son derece bilimsel verilerle ve dille yazılmış olan kitaba İstanbul’da şehircilik alanında yazılmış diğer çalışmalar arasında orijinal bir yer sağlamıştır.

Feryal Tansuğ