İsfahan’ın Tarihi: Sanat ve Sanatçılar Üzerine Ciltler

همائى، جلال الدين. تاريخ اصفهان، مجلد هنر و هنرمندان. به کوشش ماهدخت بانو همايی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ١۳۷۵ ، ۳٩١ ص

Humaʼi, Jalal al-Din. Tarikh-i Isfahan: Mujallad-i Hunar va Hunarmandan. Mahdukht Banu Humaʼi (ed.). Tehran: Pizhuhishgah-i ʻUlum-i Insani va Mutalaʻat-i Farhangi, 1996, 391 s.

Tarikh-i Isfahan, veya İsfahan’ın Tarihi, yirminci yüzyılın önde gelen İranlı yazarlarından Profesör Celal el-Din Humaʼi tarafından kaleme alınmıştır. Eldeki cilt serinin mevcut olan tek bölümüdür ve İsfahan’da sanatın tarihini ele almaktadır. Yazar İsfahan’da doğmuş olduğundan bu şehre yönelik büyük bir coşku duymakta ve birçok hususu ayrıntılı olarak tartışmaktadır. Bu yüzden açıklanmamış hiçbir şey bırakılmamış ve İsfahan’ın tarihi ve sanatının her yönü ele alınmıştır.

İslam öncesi İsfahan’a dair verilen bilgiler yazarın ayrıntılarını Avrupalı arkeologlar ve gezginlerin bıraktığı kaynaklardan edindiği, Partlar döneminden kalan tarihî alanlarla sınırlıdır. Kitabın büyük bölümü İslami Döneme, özellikle Safevi dönemi ve sonrasına odaklanmaktadır. Humaʼi’nin hem Farsça hem de Arapça dillerinde yazılmış farklı tarihsel ve edebî eserler üzerine derin bilgisi bu kitap için fazladan bir itibar kaynağıdır. Bu dilsel kabiliyetine dayanarak sanat, mimari, sanatçılar ve zanaatkârlar üzerine antolojiler, tarih kitapları, şiir, ilahiyat ve Sufi yazınında dağınık olarak bulunan farklı bilgi parçalarını bir araya getirmeye çalışmıştır.

Giriş bölümünde Humaʼi, Partlılardan bugüne İsfahan’daki sanat, zanaatlar ve mimarinin genel tarihini gözden geçirmektedir. Yerel sanatların değişik dönemlerdeki gelişimini ele alan yazar modernleşmenin bunlar üzerindeki etkilerini incelemektedir.

Yazar, İslam hat sanatının tarihini ve farklı tarzlarının gelişimini sunarak İsfahan’da yaşamış olan hattatların biyografileriyle birlikte bir listesini sunmaktadır. Humaʼi müzisyenler, şarkıcılar ve çalgı aleti yapanları ele almakta ve bunların biyografilerine yer vermektedir. Geleneksel İran müziğinde yer aldıkları şekliyle farklı musiki makamları (maqāmāt) hakkında geniş kapsamlı tarifler yapmakta ve klasik Fars müziğinin (taṣnīf) gelişimini incelemektedir. Fars resim ve çizim sanatının 15./9. yüzyıldan yazarın yaşadığı zamana kadarki tarihine bir bölüm ayrılmıştır. İsfahan’daki Herat Okulu’nun kuruluşundan sonra farklı İslam resim okullarının gelişim sürecini inceleyen yazar ayrıca ressamların bir listesini ve biyografilerini de sunmaktadır.

Musaddiqan (müşahitler) ve massahan (yer ölçümü konusunda uzman kişiler) gibi geleneksel zanaatkârlar ve teknisyenler de ele alınmış, isimleri de belirtilmiştir. Bütün farklı sanat alanlarının kapsama alınmasını sağlamak için yazar daha az popüler olan sanat ve zanaatlara bir bölüm ayırmıştır. Son bölümde yazar shāhnāma-khwānān’dan (Şehnameyi okuyanlar) bahsetmiştir.

İsfahan’ın Tarihi kitabının güçlü yanları arasında, farklı tarihî kaynaklara dayanan geniş kapsamlı bilgi vermesinin yanında, kitabın sonunda verilen ve araştırmacıların işini çokmkolaylaştıran kapsamlı dizin sayılabilir. Ne var ki kitapta, kitabın ana konusunun dışında kalan bazı bölümler mevcuttur. Örnek vermek gerekirse, musaddiqan (müşahitler) ve massahan (yer ölçümü konusunda uzman kişiler) gibi konular sanatla ilişkili olmayabilirler.

Karim Javan

Çeviren Metin Yeğenoğlu