Beş Şehir

Tanpınar, Ahmet Hamdi. Beş Şehir. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı, 1969, 260 s.

 

ÖZET

 

Beş Şehir

 

Beş Şehir, Türk romancı ve denemeci Ahmet Hamdi Tanpınar’ın (1901–62) Ankara, Erzurum, Konya, Bursa ve İstanbul şehirleri hakkındaki izlenimlerini aktardığı bir yapıttır. Adı geçen şehirlerin tarihsel önemi, mimarileri, sosyal ve kültürel yaşamdaki yerleri Tanpınar’ın anılarıyla ve duygularıyla yoğrulmuştur. İlk kez 1946’da basılan kitapta, Tanpınar, geçmiş ve yaşadığı dönem arasında bir diyalog yaratma çabasındadır. Tanpınar bu çabasını kitabın ön sözünde şöyle dile getirir: “Mazi daima mevcuttur. Kendimiz olarak yaşayabilmek için, onunla her ân hesaplaşmaya ve anlaşmaya mecburuz” (iv). Şehirlerin geçmişteki yüzleri ile sonraki hâlleri arasında karşılaştırmalar yapan Tanpınar, bu şehirlere ve hayata “bir mühendis gibi değil, bir kalp adamı olarak yaklaşmayı” tercih eder (vi). Tanpınar Ankara’yı Orta Anadolu için bir “iç kale” olarak betimler; çünkü, bu coğrafyada bulunmuş tüm medeniyetler tarihlerindeki kritik savaşları hep Ankara ve civarında yapmışlardır. Bu nedenle Ankara, destansı bir şehirdir Tanpınar için. Ankara gibi Erzurum da destansı bir şehirdir Tanpınar’ın bakış açısından; çünkü, burası 1071 Malazgirt Savaşıyla Türklere Anadolu kapısının açıldığı ve Millî Mücadele’nin temelinin atıldığı yerdir. Tanpınar’a göre Konya ise “Sağlam ruhlu kendi başına yaşamaktan hoşlanan, dışarıdan gösterişsiz, içten zengin Orta Anadolu insanına benzer” (71). Tanpınar, şehrin dokusunda o coğrafyadan gelmiş geçmiş medeniyetlerin izlerini sürerken, adı Konya ile özdeşleşmiş Mevlana’dan da bahseder. Tanpınar Bursa’yı anlatırken özellikle Bursa’da zaman algısı üzerinde durur. Bursa’nın mimarisi, şehirdeki sanat yapıtları, cadde ve sokak isimleri hep geçmişi hatırlatmaktadır. Dolayısıyla Tanpınar Bursa’da iki ayrı zamanın, geçmiş ve bugünün, aynı anda yaşandığı izlenimine kapıldığını söyler. Özellikle İstanbul’un anlatıldığı bölümde geçmişe duyulan özlem öne çıkar. Bu bölümde, geçmişte İstanbul ile özdeşleşmiş ancak zaman içinde yok olmuş şehir manzaraları anlatılır. Örneğin, eski ulema sınıfının bir araya geldiği kahvehaneler, Osmanlı saray hayatı ve mehtaplı gecelerde Boğaz’da yapılan kayık gezileri ayrıntılı bir şekilde ele alınır. Zaman zaman geçmişi romantik bir dille anlatan bu eserin konusu, Tanpınar’ın da dediği gibi “hayatımızda kaybolan şeylerin ardından duyulan üzüntü ile yeniye karşı beslenen iştiyaktır” (iii). Beş Şehir, içinde bir gezi kitabında yer alan bilgi ve verileri bulabileceğini düşünen okuyucuları hayal kırıklığına uğratabilir. Ancak, Beş Şehir’in amacı zaten bir gezi kitabı olmak değildir. Türk yazınında önemli bir yere sahip olan bu yapıt, yukarıda adı geçen beş şehrin masalsı bir anlatısıdır.

 

Saniye Çancı

 

Çancı, Saniye. '"Turkish abstract of 'Five Cities'". Translated by Saniye Çancı. In Cities as Built and Lived Environments: Scholarship from Muslim Contexts, 1875 to 2011, by Aptin Khanbaghi. 204. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2014.

Muslim Civilisations Abstracts - The Aga Khan University